Srbija u Prvom svetskom ratu

Pitanje ratne odgovornosti Pitanje utvrđivanja odgovornosti za izbijanje Prvog svetskog rata jedno je od najkontroverznijih pitanja istorijske nauke. Njime su se u prethodnih sto godina, pored istoričara, bavili i političari, propagandisti, pravnici, novinari i publicisti. Još tokom trajanja rata obe zaraćene strane nastojale su da pokažu kako je protivnički blok kriv što je do rata došlo. U tome nisu birana sredstva. Korišćene su poluistine, neistine pa i falsifikati. Jedan od primera za to je sudbina arhivske građe koju je austrougarska vojska zaplenila u Srbiji tokom rata. Ona je odneta iz Srbije, a kasnije je „stilizovana”, zapravo falsifikovana, tako da se dokaže da su Rusija i Srbija odgovorne za rat. Ova „stilizacija” vršena je u Beču i Terezienštatu (Tešinu), centru austrougarske vojnoobaveštajne službe, o čemu je kasnije u svojim memoarima svedočio Maksimilijan Ronge, jedan od učesnika ovoga posla. Na konferenciji mira u Parizu formirana je posebna komisija koja se bavila utvrđivanjem ratne odgovornosti. Ona je koristila tada raspoložive dokumente, ali ni ona nije u potpunosti bila objektivna, jer je pre svega radila u interesu pobedničkih sila. U izveštaju ove komisije između ostalog stoji i nedvosmislena tvrdnja: „Centralne sile su planirale rat zajedno sa svojim saveznicima, Turskom i Bugarskom i rat je rezultat namernih poteza koji su počinjeni da bi rat postao neizbežan”. Iz rada ove komisije pristekao je 231. član Versajskog mirovnog ugovora, u kome se između ostalog kaže da Nemačka kao potpisnica „...prihvata odgovornost Nemačke i njenih saveznika za sve gubitke i štetu koju su savezničke i pridružene vlade i njihovi stanovnici pretrpeli kao posledice rata koji im je nametnula agresija Nemačke i njenih saveznika ...” Nemačkoj su nametnuti vrlo teški uslovi mira, koji su podrazumevali isplatu ratne štete (od basnoslovnih 246 milijardi zlatnih maraka, čija bi isplata prema Jangovom planu trebalo da traje do pred kraj 20. veka), teritirijalne gubitke, privremeni gubitak suvereniteta nad privredno značajnim oblastima, razoružanje i međunarodnu izolaciju nezapamćenu u novijoj istoriji. Sve to su bili vrlo ozbiljni razlozi da nemačka vlada, koja je uvaj ugovor potpisala pod pritiskom, pokrene vrlo organizovanu kampanju za reviziju ovog ugovora. Smatralo se da se to najubedljivije može postići revizijom istorije i dokazivanjem da je neko drugi odgovoran za početak rata. U tu svrhu je odmah u okviru ministarstva inostranih poslova formiran tajni odsek koji je trebalo da se bavi ovim poslovima. Kasnije su formirane još neke organizacije i instituti koji su imali isti zadatak. Kao rezultat rada ovih organizacija objavljeno je nekoliko hiljada knjiga i članaka koji su dokazivali da je neko drugi, a ne Nemačka odgovoran za izbijanje rata. Slično su se ponašale i druge evropske vlade, ali u znatno manjem obimu i slabije organizovano. Izuzetak je bila sovjetska Rusija, koja je objavljivala istorijske izvore i knjige kojima je za izbijanje „imperijalističkog rata” krivila evropske imperijaliste, ali i svoju carsku vladu. Objektivniji istoriografski pristup bio je moguć tek posle drugog svetskog rata, kada je postojala dovoljna vremenska distanca, ali i kada više nije bilo goruće potrebe za revizijom koja je proisticala iz odredaba Versajskog mirovnog ugoovra. Među mnogobrojnim objektivnim istorijskim radovima nastalim tokom 1960-ih i 1970-ih godina izdvajaju se dela nemačkog istoričara Frica Fišera, a kod nas akademimika Andreja Mitrovića.