Prokleti sa Azinare

Ono što ostane posle rata su zvanične brojke, institucionalizovano i službeno priznato sećanje, kao i uspomene protagonista. Da bi bila što je moguće uspešnija, istorijska rekonstrukcija ima potrebu da objedini i protumači vojna zbivanja, politička i diplomatska rešenja, ekonomske izdatke, materijalnu štetu i ljudske gubitke, ali mora i da se prebaci u unurašnjost te rodoljubive epopeje, koja se sa slavljenjem bitaka i junačkih podviga u njima razlila po kolektivnoj mašti. Najposle, ona treba da se suoči i sa subjektivnim iskustvom onih koji su na nekakav način bili uključeni u rat. U ovom slučaju, radi se o dokumentovanoj građičija će upotreba iz temelja uzdrmati tradicionalnu istoriografsku interpretaciju ratovaPočev od one koja je uz retoriku nacije i otadžbine definisala „„veliki rat””, ne samo zbog 65.000.000 ljudi koji su između 1914. i 1918. godine obukli uniformu, niti zbog 13.000.000 mrtvih, jer će između 1939. i 1945. žrtava biti mnogo više, 55.000.000, pa se opet ne oseća potreba za korišćenjem sličnih bombastičnih prideva stvarnosti, takvo definisanje podrazumeva pre svega pokušaj da se naglasi zajednička tragedija prikrivanjem „„negativnosti”” vezane za nju i sakralizovanjem palog vojnika, uz stvaranje mita o neznanom junaku i podizanje svetilišta, ratnih grobalja i spomenika poginulima u svakom gradu i državi Evrope. Na taj način, smrt se iz sirove i besmislene realnosti preobrazila u jedan retorički simbolizam koji veliča krv prolivenu u ime zajedničke pripadnosti i vernosti „„najvišim idealima nacije””. Iz dobrog razloga se i među pobeđenima i među pobednicima pribegavalo leksičkom lukavstvu tamo gde je, za označavanje žrtava rata, umesto radnog glagolskog prideva glagola „„umreti””, korišćen onaj manje traumatični „„pasti””Takva „„ratna retorika”” pothranjivala se neprekidno u trećoj i četvrtoj deceniji prošlog stoleća do tačke da je, pred dominantnom klimom ushićenosti žrtvama, među preživelima prevladala potreba da odbace preživljeno iskustvo i sklone se u tišinu. Naravno, marginalne grupe intelektualaca pacifista nastavile su da ispoljavaju „„konstitucijsku netrpeljivost”” prema ratu, koji ni u kom slučaju - kako je pisao Frojd Ajnštajnu - ne može biti smatran prostom „„životnom nedaćom””, nego jednom istinskom „„negacijom bivstvovanja””, budući da „„uništava nadom ispunjen ljudski život””, „„dovodi pojedinca u ponižavajući položaj”” i „„protiv njegove volje”” ga primorava da „„ubija druge””Drugi svetski rat imaće drugačiji tok u odnosu na prethodni sukob: on više neće biti pretežno stvar vojski i vojnika, već tragedija koju su pretrpeli pre svih civili. Masovne deportacije, sistematsko istrebljivanje rasa i političkih protivnika, nebrojene represalije i atomske bombe otkrivaju bez zavaravanja lice rata i ostavljaju malo prostora za slavljenje pojedinačnih otadžbinskih borbi. U ovom slučaju, ono što se a posterioričini svrsishodnim pominjati jeste pre svega stravičnost toga što se dogodilo, kao i pozitivna vrednost onoga ko se postavio u ulogu protivnika i otpornika. Sa vremenske distance od trideset godina, „„veliki rat”” će zadobiti drugačiji izgled, i onaj ko je preživeo iskustva povlačenja iz Rusije, marševa smrti, deportacije, koncentracionih logora, rasnih diskriminacija i logora smrti, sudiće o njemu drugačije nego ratni veterani iz 1915-1918. Primo Levi docet! Za njega će, u stvari, „„potreba za kazivanjem”” „„drugima””, za stvaranjem saučesnika sopstvenog iskustva od „„drugih””, primiti već pre oslobođenja, a pogotovo posle njega, „„karakter neodložne i žestoke pobude””Upravo ova „„potreba za kazivanjem”” učiniće da se pojavi jedan drugačiji način gledanja na taj rat: putem građanske optužbe u literaturi i filmu, s ponovnim uspostavljanjem subjektivnih prikaza (usmenih svedočenja, sećanja, dnevničkih zapisa, prepiski), te izučavanjem vojnih procesa i zdravstvenih kartona iz psihijatrijskih ustanova. To je put koji se neće odnositi isključivo na Drugi svetski rat, već će preispitati i prethodni oružani sukob. Počev od Emilija Lusua, koji piše Godinu na visoravni (Un anno sull'altipiano) između 1936. i 1937, tokom progonstva na ostrvu Lipari. Zatim slede Primo Levi, Nuto Reveli i Mario Rigoni Štern, koji će pisati o sebi i svojim saborcima; filmske rekonstrukcije režisera poput Frančeska Rozija (Ljudi protiv - 1970) i Bertrana Tavernijea (Život i ništa drugo - 1989), sve do Pola Fasela, Erika Džej Lida i Antonija Gibelija, s njihovim inovativnim istoriografskim rekonstrukcijama. To je već čitava jedna produkcija istorijskih eseja, književnih i kinematografskih radova u kojima ovaj rat nije ni po čemu „„veliki””, osim po broju mrtvih! Taj rat više nije pitanje herojskih napada i hrabrih vojnika, negopostaje satiranje protivnika putem „„marševa mrtvih”” u delu Danijela Blatmena, dok je u nedavnom eseju Marka Tompsona on „„beli rat””, čiji protagonisti su „„komadi putujuće kaljuge”” s jedinom težnjom da „„ne umru za otadžbinu””Malo-pomalo, izranja drugo lice rata, ono koje odražava subjektivna iskustva protagonista. Takvih poput Đuzepea Ungaretija (Si sta come d'autunno/sugli alberi le foglie) i Klementea Rebore (koji u jednom pismu iz decembra 1915. izražava želju da onaj ko je ostao kod kuće nikad ne dođe u priliku da upozna to „„moralno blato””, tu „„bedu i grozotu onog što se zbiva”” na frontu), ili tolikih seljaka-pešadinaca, koji nemoćni i rezignirani očekuju da se okonča taj svršeni čin pred koji su stavljeni, svesni u svojim pismima da su „„kuršumi bezumni””, a vojnici koji idu u napad „„nalik pticama”” ispred lovaca. Ogroman broj svedočanstava ostavljenih od strane običnih ljudi, od nižih oficira primoranih na rat, doveo je do uspostavljanja jednog „„istoriografskog pitanja””. Analiziranjem ovih izvora „„bira se, zapravo, rekonstruisanje i kazivanje opšte istorije ne samo pomoću velikih monolitnih blokova sačinjenih od institucionalnih i diplomatskih isprava, nego i pomoću minijatura iz života, sastavljenih od iskustva pojedinaca””. To je pristup koji je u stanju da otkrije „„detalje velikih događaja pomoću nijansi tolikih istinitih i doživljenih priča””. Gorgolini je započeo ovo putovanje najpre radom o autobiografskim sećanjima markiđanskih vojnika, angažovanih u dvama velikim ratovima dvadesetog veka, a zatim i ponovnim čitanjem dnevnika jednog pešadinca iz prvog svetskog konfliktaSada je svetlost dana ugledao ovaj njegov novi i kompleksniji rad, koji je rođen, gotovo slučajno, na malom groblju u Karpenji, gde jedna nadgrobna ploča, smeštena na zidu ograde, sa desne strane od onoga ko ulazi, seća na smrt dvojice mađarskih vojnika (umrlih 24. marta i 7. aprila 1919. godine), te na kraj jednog austrijskog vojnika, 28. maja iste godine. Verovatno su sva trojica umrla od istog uzroka: „„španske groznice””. Hronike na dan 23. marta beleže i smrt usled slučajnog pada još jednog Mađara, Lasla Suke, od svega 19 godina, sahranjenog na groblju Pjetrarubije, nekoliko kilometara od Karpenje. Gorgolini poznaje vrlo dobro ove zone, i stoga smo, razgovarajući, pokušavali da shvatimo otkud ova prisustva u srcu apeninske provincije Pezaro. Nije potrebno mnogo da bi se razrešila ova mala misterija: ti vojnici činili su deo grupe austrougarskih zatvorenika koji su na tom uglu Montefeltra radili na pošumljavanju Karpenjske gore. Tokom istih tih dana kada smo razgovarali, jedan dnevni list je posvetio članak zatvoru u Azinari, ukazujući na prisustvo ratnih zarobljenika na ostrvu od 1915. godine. Odavde do odluke da se započne projekat istraživanja o toj temi unutar Laboratorije za društvenu istoriju „„Memoria del Quotidiano””, korak beše kratakSa izavesnim iznenađenjem prvi tragovi će nas odvesti nazad do kraha Srbije posle drugog napada austrougarske soldateske (1915) i do „„marša”” onog što je preostalo od srpske vojske od Beograda do Niša, u Crnu Goru, a potom iz Crne Gore na Kosovo. Krajnje odredište su albanske luke Drač i Valona, s namerom da se posle produži morskim putem prema Krfu i Solunu kako bi se ponovo organizovali redovi. Uz detalj, mali ali važan za nastavak priče: vojska u povlačenju vukla je sa sobom, u ime ratne logike nametnute iz državnog razloga, masu od 40.000 austrougarskih zarobljenikaOvo „„prebacivanje”” se odvijalo od oktobra do decembra 1915. godine, kroz zone u potpunosti planinske i gotovo lišene puteva, u pogubnim klimatskim uslovima, s neprestanim kišama i snežnim smetovima, koji su pretvorili marš u devetonedeljnu odiseju. U Valoni je bilo samo 24.000 preživelih austrougarskih zarobljenika. Od tih ljudi, preuzetih od strane italijanskih i francuskih vojnih kontingenata i ukrcanih na brodove, njih 2000 će umreti od kolere pre iskrcavanja na Azinaru, a mnogi drugi odmah po dolaskuAli zašto su ovi zarobljenici završili baš u Italiji? I u ovom slučaju odgovori nas vraćaju na obrazloženja prihvaćena u ime „„državnog razloga””, koji je naveo italijansku vladu da pomogne Francuskoj u držanju austrougarskih zarobljenika. Italija se nadala da će tim potezom steći priznanje na slovenskoj političkoj šahovskoj tabli. U suštini, bez obzira na to što su pali u ruke srpskih trupa u mnogim slučajevima i pre nego što je Italija ušla u rat, ti zarobljenici, u tom trenutku, behu takođe još uvek neprijateljski vojnici i, kao takvi, pioni za kompenzaciju i razmenu, prema logici snaga na terenu i diplomatskih i vojnih pregovoraMarš i naknadno zarobljeništvo na ostrvu, rekonstruisao jeLuka Gorgolini i na osnovu autobiografskih svedočenja samih zarobljenika i njihovih čuvara, kao i na osnovu reportaža koje su pisali dopisnici novina iz raznih zemalja. Neki od ovih izvora su neobjavljeni, poput pisama stopiranih zbog cenzure, knjige sećanja jednog češkog vojnika, dva dnevnika (jedan češkog zarobljenika, a drugi austrijskog) i mnogobrojnih fotografija koje je škljocnuo jedan italijanski oficir. Čemu se dodaje psihijatrijska dokumentacija 32 zatvorenika. Slika koja iz svega toga izvire jeste isečak iz jedne neuobičajene ratne epizode: u stvari, u čitavom ovom događaju, od marša iz Srbije u Albaniju, preko ukrcavanja zarobljenika i njihovog transporta na Sardiniju, pa sve do zatvaranja u logore Azinare i njihovog potonjeg poveravanja u ruke Francuza, prava bitka se odigravala na terenu nepodesnom za bilo kakvu borbenu strategiju. Zapravo, oni stvarni i strašniji neprijatelji ne behu oružja, već hladnoća, glad, kolera, čirevi, infekcije. Od 40.000 zarobljenika koji su pošli na put u oktobru, kako je rečeno, malo preko polovine pristalo je na obalu Azinare, a samo petnaest-šesnaest hiljada preživelo je do jula 1916. godine, kada ih je preuzela francuska vojska i prebacila u zarobljeničke logore sa druge strane AlpaOno što se odvija od oktobra 1915. do jula 1916. godine, razmršuje se kroz niz događaja koji dopuštaju da govorimo o jednoj bici unutar rata. Bici za preživljavanje, iz koje ni tamničari (prvo srpski, a potom italijanski) neće izaći neoštećeni, pošto će i oni neminovno biti zahvaćeni higijenskom, zdravstvenom i moralnom degradacijom, koja se vrlo često pretakala čak u ljudožderstvoTo je umetak, jedan od mnogih u mozaiku ludila rata, koji podseća na ono što je drugde, pa skoro istovremeno, dovelo do gubitka 1.200.000 Jermena, poslatih od strane „„mladoturaka”” na neke druge marševe i u neke druge zatvoreničke logore. Biti primoran da koračaš, koračaš, koračaš sve dok ne padneš, sve dok ne umreš, ne neposredno od ruke neprijatelja, nego zbog posustajalosti i iscrljenosti sopstvenih snaga, beše praksa u veku tehnologije i „„modernih”” ratova, koja će se ponoviti više puta: pri deportacijama ka logorima smrti, pri marševima smrti po zaleđenom Baltiku, pri povlačenjima vojnika i transportima masa civila. Zašto? Neki govore o nekakvom obziru prema neprijatelju u vidu rešavanja problema „„zarobljenika”” prirodnom selekcijom, bez pribegavanja oružju; drugi o jednom neuobičajenom obliku sadizma prema protivniku, primoranom da oproba u potpuno individualnom izazovu granice svoje izdržljivosti i razdraženosti takvim uslovima i okolnostima. Bez da se potežu nesigurne psihološke analize, u kudikamo više empirijskom maniru, može se prosto ustvrditi da u ma kojoj raspravi uz oružje ludilo inficira sve zainteresovane strane. To je aksiom kojeg odmotavanje ove priče uspeva da dovede u žižu, premda ostajući na margini ratnih borbi, vođenih u prvom planu Paolo Sorčineli - Predgovor